Hội chợ sách đang diễn ra ở Sài Gòn…
Tôi như cô Tấm ngồi nhà nghe vọng về tiếng hàng chục ngàn lượt người mỗi ngày đến đây xem sách và mua sách.
Rồi em Tấm tội nghiệp này còn nghe tiếng các bậc tài cao đức trọng mổ xẻ tình hình, thử tìm cách gì để người Việt mê đọc sách. Cô Tấm xúc động ghi nhớ ý kiến một giáo sư về mấy giải pháp để người Việt mê đọc sách :
Một là, trước hết phải có sách hay để đọc. Mà để có sách hay thì phải có tác giả tài năng và thiện tâm, có môi trường sáng tạo được đảm bảo bằng luật pháp, tác giả có lý tưởng chân thiện mỹ, độc lập tư duy, hoài nghi lành mạnh, tự do sáng tạo.
Hai là, phải có sách giá rẻ, có hệ thống thư viện hoạt động tốt, phải xây dựng một hệ thống giải thưởng về sách để lấy đó làm chuẩn mực và định giá.
Ba là, xây dựng được văn hóa đọc thông qua thói quen đọc sách, đọc sách gì, đọc như thế nào. Tất cả những điều này cần được rèn luyện từ trong nhà trường, từ mẫu giáo đến đại học (vì nền giáo dục của chúng ta đang ốm yếu nên cần có thêm sự hỗ trợ từ phía gia đình và xã hội).
Tranh “Người đọc sách” của Pablo Picasso
1./ Nói chuyện đọc, rồi lại “văn hóa đọc”, là dễ tán hươu tán vượn lắm! Trong vụ này, nếu chỉ tham chiếu một cuốn sách đầy tham vọng về văn hoá đọc tên là Khoái cảm văn chương, (JOHN COWPER POWYS, Les Plaisirs de la littérature, nguyên bản tiếng Anh. bản dịch tiếng Pháp của nhà xuất bản L’AGE D’HOMME, Lausanne, Thuỵ Sĩ, 1995) mà riêng phần dẫn luận đồ sộ nói về Đọc là gì nôm na ra là thú vui đọc sách đã dài đến sốt ruột, xin trích một trang như sau để bạn đọc chơi:
Dẫn luận
Các nhà pháp thuật chỉ có thể kiểm soát được các thần linh hoặc ma quỷ của họ khi họ phát hiện ra tên gọi của chúng. Chính đấy là cội nguồn của mọi thứ văn chương. Một từ là một lời cầu nguyện đầy ma thuật qua đó “cái tôi” thể hiện được một thứ quyền lực, trước hết thể hiện trên bản thân rồi sau đó thể hiện trên những “cái tôi” khác và cuối cùng thì thể hiện lên mọi quyền lực của tự nhiên.
Sau khi đã gợi ra và tạo ra sự sống, chức năng đầu tiên của các từ là phê phán sự sống. Đã có vô vàn tìm tòi nhằm mã hoá, phân loại và khu biệt các dạng trong cái khối khổng lồ chữ nghĩa từ đây ai ai cũng với tới được nhờ những tiến bộ trong ngành xuất bản và phát hành. Người ta đang bàn đến một thứ văn chương của nhận thức và một thứ văn chương của quyền lực; người ta đang bàn đến một thứ văn chương diễn cảm và một thứ văn chương lẩn trốn; nhưng cuối cùng, tôi cảm thấy khó mà có thể định nghĩa khá hơn cách của Matthew Arnold ràng mọi thứ văn chương tốt đẹp trong chừng mức nào đó đều là một thứ phê phán cuộc sống.
Và nghĩ cho cùng thì ngay cả một cuốn sách như Chuyện cổ của Grimm, thứ chuyện sử dụng những bí ẩn kỳ ảo của cái ngẫu nhiên, thì cũng đáp ứng rất sát định nghĩa nói trên; còn ở đầu bên kia đường chân trời, trong tác phẩm Logich của Hegel lại thấy nói đến chuyện văn chương sử dụng những bí ẩn kỳ ảo của lý trí. Mọi sáng tạo nghệ thuật, dù đó là bài hát nhẹ nhàng nhất, bài thơ tinh tế nhất, vở kịch vui tức cười bậc nhất, cuốn tiểu thuyết phiêu lưu hồi hộp bậc nhất, thì, theo cách riêng và bên trong từng mạch máu riêng, cũng đem lại một lời bình phẩm, cũng tạo ra một tâm trạng, cũng gợi suy nghĩ, cũng nhấn mạnh một sự việc có ý nghĩa, cũng phơi ra ánh sáng một lý thuyết, cũng gợi hứng cho một tình cảm mà theo hoàn cảnh riêng và theo ngôn ngữ riêng, cũng cứ là một thứ phê phán cuộc sống chúng ta trên trái đất. […]
Ta sẽ thấy có lẽ trên đời chỉ còn tác giả sách đó là đủ những tiêu chuẩn của một người biết đọc sách!
Thời đại đã thay đổi, cùng với nó là cung cách làm ăn mới. Thời đại mới không cốt đem lại thú vui đọc sách cho một tầng lớp dài lưng tốn vải coi mọi chuyện đều thấp hèn duy chỉ có đọc sách là cao sang, vạn ban giai hạ thử, duy hữu độc thư cao. Thời đại mới còn nỗi lo to đùng khác, lo rằng nếu cái điều gọi bằng nền “văn hoá đọc” không băng lên và đánh tung thâm chiếm lĩnh tâm trí đại chúng, thì cái gọi bằng nền “văn hoá nghe-nhìn” sẽ ở vào thế thượng phong rồi trở thành thế độc tôn, để rồi sau đó các bậc cha mẹ chỉ còn một con đường, hoặc là lười biếng dễ dãi chia sẻ các công cụ đa phương tiện với con cái, hoặc là chư vị chịu nhận tiếng “khốt-ta-bít” rồi lủi thủi đọc sách một mình và thở than con trẻ bây giờ ít đọc sách quá, chẳng như ngày xưa...
Song, chớ vội bi quan! Nếu bây giờ nhà sư phạm chịu nhận trách nhiệm rằng tại mình kém cỏi và chịu khó đi tìm cái cơ chế đọc đến mức huấn luyện được con em, tạo được ra ở chúng những kỹ năng và một phong cách đọc đáng được gọi bằng văn hoá đọc thì may chăng vẫn còn có thể có con đường chiếm lĩnh lại trận địa đọc. Có nổi chuyện đó không? Bạn biết thừa rồi, câu trả lời của tác giả là có, một chữ Có to tướng.
Có một nền văn hoá đọc phát triển đúng hướng song song sẽ không xung đột với nền văn hoá nghe-nhìn mà ngược lại còn đem lại chiều sâu cho nền văn hoá nghe-nhìn. Vì sao? Vì một nền văn hoá đọc lụn bại cũng đồng nghĩa với sự lụn bại của thị hiếu thẩm mỹ, và sẽ để mặc sức cho nền văn hoá nghe-nhìn tung hoành. Những tiếng nói và hình ảnh rẻ tiền của một thứ văn hoá nghe-nhìn ngay từ giai đoạn mới ra đời đã ào ạt “chiếm lĩnh trận địa” thị trường sẽ biết giật mình trước thái độ thẩm mỹ cao của công chúng văn hoá đọc qua tiếng khen chê và qua cả việc họ bật hoặc tắt các phương tiện nghe-nhìn.
2./ Có thể nói Có nếu thay vì nói ra những lời đẹp đẽ và to tát về nền văn hoá đọc, ta tìm đến những giải pháp kỹ thuật-nghiệp vụ giản dị và khả thi, đủ sức trao vào tay các giáo viên bình thường nhất, để họ sẽ huấn luyện và tạo ra ở con em một cách đọc mang tính văn hoá đọc.
Giải pháp đầu tiên thật vô cùng đơn giản, ấy là dạy con em ngay từ lớp Một đã phải có kỹ năng và có thói quen đọc thầm. Đọc thầm nghĩa là đọc chỉ bằng cách di chuyển con ngươi của mắt, thay cho lối đọc nghêu ngao nhân chi sơ tính bản thiện, thiên giời địa đất cử cất tồn còn… thay cho cả lối vừa đọc vừa di chuyển ngón tay để chỉ từng chữ và đánh vần từng tiếng. Đọc thầm tạo ra tốc độ đọc, là điều kiện vô cùng cần thiết để có sự đọc nhận thức vì đọc chậm chính là nguyên nhân gây nên điều nhận thức quái đản rắn là một loài bò…Trong hệ thống trường thực nghiệm Công nghệ Giáo dục, học sinh lớp Một không phân biệt dân tộc và vùng miền, phải đạt tốc độ đọc ít nhất 60 tiếng mỗi phút – thường thì các em đạt tốc độ cao hơn nhiều – và đó là một trong những lý do vì sao học sinh trường thực nghiệm sau đó lại thích học Văn và không đến nỗi dốt Văn (nếu không muốn nói là giỏi Văn).
Đọc thầm và đọc nhận thức còn hàm chứa một thao tác khác ngay trong khi đọc, tưởng tượng. Thao tác tưởng tượng không chỉ diễn ra khi đọc các tác phẩm của tưởng tượng, thí dụ khi đọc tiểu thuyết. Nó diễn ra ngay cả khi đọc các tác phẩm khoa học tự nhiên và lô gích. Nhờ thao tác tưởng tượng mà khi đọc Darwin người đọc sẽ hình dung được sự tiến hoá như thể chính mình cũng đang được sống trong guồng phát triển đó. Nhờ tưởng tượng mà người đọc về cơ học lượng tử sẽ hình dung được bản chất của vật chất mà những công thức tính toán kèm theo sẽ chỉ tương tự như là những minh hoạ trong các tác phẩm nghệ thuật. Còn với những tác phẩm của tưởng tượng (fiction) người đọc sẽ nhìn thấy rõ mồn một những con người, những hành động, những tình cảnh chỉ thông qua các miêu tả bằng những con chữ. Vì thế, ta sẽ thấy văn hoá đọc cực kỳ dị ứng với thể loại tranh truyện đã bị lạm dụng (lấy chữ minh hoạ cho hình thay vì hình loáng thoáng minh hoạ nội dung cuốn sách được mô tả hoàn toàn bằng chữ, những minh hoạ chỉ làm đẹp mà không làm hại bao nhiêu cho tưởng tượng).
Đọc thầm còn là công cụ cho suy ngẫm. Tại sao? Trước hết, tại vì khi đọc thầm con người hoạt động hoàn toàn tự lập, tự chủ, là cái nền cho suy tưởng. Sau đó, còn tại vì khi đọc thầm con người không bị lãng trí vì âm thanh do mình gây ra hoặc do người bên cạnh phát âm gây ra. Và sau nữa, đọc thầm bằng mắt với những con chữ khiến người đọc thoát khỏi sự lười biếng của kẻ đọc truyện tranh, và người đọc càng miên man theo văn bản càng bị bám theo những vấn đề nảy sinh trong văn bản đó. Mà khi đã là vấn đề thì sẽ có biện luận, có đôi co, có cảm thông, có thoả hiệp, có khẳng định, có chiến thắng – dù là chiến thắng ảo, chiến thắng mà không có “quân địch” giơ tay xin hàng trước mặt – song đó lại chính là những yếu tố của suy ngẫm đọc.
Đọc thầm, đọc bằng tưởng tượng và đọc suy ngẫm sẽ dẫn đến kỹ năng tìm thông tin và chia sẻ thông tin là những yếu tố giúp cho con người của văn hoá đọc vừa biết co lại trong cái vỏ cá nhân tự lập vừa biết rộng mở tâm hồn trước những luồng gió mới. Đó là hai mặt của các thành phần trí khôn đã được Howard Gardner gọi bằng trí khôn cá nhân hướng nội và trí khôn cá nhân hướng ngoại. (Cf. Howard Gardner, Cơ cấu trí khôn, Phạm Toàn dịch, 450 trang, nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội, 1996, 1997; nhà xuất bản Tri thức chuẩn bị tái bản tiếp, 2010).
Không phát triển được một nền văn hoá đọc thì cuộc sống sẽ bị nền văn hoá nghe-nhìn lấn át. Có một nền văn hoá đọc phát triển đúng hướng song song sẽ không xung đột với nền văn hoá nghe-nhìn mà ngược lại còn đem lại chiều sâu cho nền văn hoá nghe-nhìn. Vì sao? Vì một nền văn hoá đọc lụn bại cũng đồng nghĩa với sự lụn bại của thị hiếu thẩm mỹ, và sẽ để mặc sức cho nền văn hoá nghe-nhìn tung hoành. Những tiếng nói và hình ảnh rẻ tiền của một thứ văn hoá nghe-nhìn ngay từ giai đoạn mới ra đời đã ào ạt “chiếm lĩnh trận địa” thị trường sẽ biết giật mình trước thái độ thẩm mỹ cao của công chúng văn hoá đọc qua tiếng khen chê và qua cả việc họ bật hoặc tắt các phương tiện nghe-nhìn. Nói cách khác, và nếu ở trạng thái lý tưởng tối ưu, văn hoá đọc sẽ khiến cho văn hoá nghe-nhìn bắt buộc phải có bề sâu hơn, và mặt khác, văn hoá nghe-nhìn sẽ bắt buộc văn hoá đọc chuyển mình cho thành nhẹ nhõm hơn, năng động hơn và hấp dẫn hơn. Những tiểu thuyết trường thiên thởi nảo thời nào sẽ được thay bằng tiểu thuyết cỡ Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tư. Và những bộ phim sê-ri cũng sẽ bớt đi thói huênh hoang không bị kiểm soát để chắt lọc nhiều thế thái nhân tình hơn.
3./ Về nguyên tắc, một nền Giáo dục lành mạnh được các nhà sư phạm thật sự có năng lực sư phạm hiện đại điều hành, sẽ giúp học sinh ngay từ lớp Hai đã bắt đầu có những kỹ năng đọc như vừa miêu tả.
Tiếc rằng, khó có thể ca tụng một thực tại sư phạm như bao nhiêu năm nay nó đã diễn ra và vẫn còn đang diễn ra.
Chẳng hạn, một nhà giáo tương lai cần phải biết vì sao và làm cách nào dạy trẻ em ngay từ lớp Một đã có năng lực đọc thầm. Trường sư phạm đã dạy cho sinh viên đủ thứ, nào ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp, văn bản, nhưng nó hoàn toàn không dạy cho giáo sinh biết sinh lý của mắt khi đọc. Tất nhiên, giáo viên ra trường sẽ không biết rằng khi ta đọc con mắt của người đọc dịch chuyển theo những bước nhảy ôm gọn từng lúc dăm ba tiếng, chứ con mắt ta khi đọc không dịch chuyển từ từ dần dần theo từng tiếng. Sinh lý đọc như vậy của mắt khiến tốc độ đọc nhanh, đồng thời khi nó ôm gọn một nhóm từ cũng có nghĩa là nó ôm gọn những nét nghĩa, và đó chính là cơ sở của đọc nhận thức. Thế rồi, không được trang bị đầy đủ và đúng mức cho tới khi các giáo viên đó ra trường, càng tích cực bao nhiêu họ lại càng “chăm sóc” con trẻ bấy nhiêu bằng cách bắt ép các em khi đọc phải lấy ngón tay mà gi gi theo từng chữ, để rồi hệ quả là ngay những em có khả năng đọc nhanh hoặc muốn đọc được nhanh thì cũng bị “bó phanh” hoặc bị “bắn tốc độ”.
Trường sư phạm vốn là nơi nghiên cứu và phát triển tâm lý học dạy học song cũng lại càng không bao giờ dạy cho giáo sinh về tâm lý học của việc đọc. Giáo viên ra trường thừa đủ sức bắt chước các thầy mình và có sẵn cả năng lực tán dóc về vẻ đẹp của tiếng Việt, nhưng họ lại hoàn toàn thiếu kỹ năng dạy đọc theo đúng tinh thần và đòi hỏi của một nền “văn hoá đọc”. Họ lúng túng khi thấy học trò mình mê mải đọc truyện tranh và không biết phải làm cách nào để điều hoà hoặc sửa chữa tình trạng đó. Họ không biết nên họ hoàn toàn coi nhẹ những yêu cầu của việc đọc và tưởng tượng, đọc và suy ngẫm, đọc và biện luận, đọc và chia sẻ… theo đúng sự phát triển tâm lý của việc đọc theo tinh thần của nền “văn hoá đọc”.
Đó là mới chỉ kể ra hai điều bất cập làm hạn chế sự phát triển của “văn hoá đọc”. Người ta đang đổ tội cho “kinh tế thị trường” khiến văn hoá nghe-nhìn át mất văn hoá đọc. Người ta chưa chịu tìm vào cội rễ mang tính nghiệp vụ sư phạm của vấn đề. Bao giờ thì hy vọng sửa chữa được tình trạng đó? Hãy nhìn vào những bộ sách giáo khoa ngữ-văn cải cách đương thời thì sẽ có câu trả lời.
Đời đang vui, xin đừng trách sao lại có người nói chuyện không vui.
Phạm Toàn
(Biệt thự Thu Trang, 28-11-2005)
