Nàng tiên hay bóng ma?

Phạm Toàn

TTCT – Chừng nào vẫn còn giữ quan điểm học tiếng Anh như hiện nay, thì muôn đời không có giáo viên đáp ứng yêu cầu.

Ban đầu, đó là bóng dáng một nàng tiên cứu mệnh, rồi cũng nàng tiên ấy lại biến thành một bóng ma đe nẹt như một con ngáo ộp – cả hai bóng dáng kép đó đều nằm chung trong một biểu đạt có một thời hấp dẫn: dạy ngoại ngữ theo đường lối giao tiếp.

“Có một thời hấp dẫn”, vì nó mở ra một cách lý giải mang tính đường lối (strategic) hi vọng kéo việc học ngoại ngữ theo đường lối dịch thuật, theo lối đọc – nhìn, theo đường lối “phi giao tiếp” sang một hướng đi hoàn toàn mới mẻ khác. Quả là có vậy: đường lối học ngoại ngữ trước khi quay ngoắt về đường lối “giao tiếp” bị coi là hoàn toàn không hiệu quả với đám đông người học. Ngay với lớp tinh hoa thì cũng đầy rẫy khuyết điểm: trong Chiến tranh và hòa bình, Lev Tolstoi đã giễu các bà quý tộc Nga phát âm Europe thành “Uy-rốp”! Có điều là trong cơn mê mải tìm khuyết điểm của đường lối cũ, người ta cũng quên chuyện Stefan Zweig mô tả trong hồi ký Thế giới ngày qua: mỗi khi gặp nhau dịp năm mới, mọi người trong gia đình ông “dịch chuyển dễ dàng từ ngôn ngữ này qua ngôn ngữ khác…”.

Đường lối giao tiếp xuất hiện vào những năm 1950 giữa Chiến tranh lạnh. Khi đó, lượng di dân giữa các nước để “mưu cầu hạnh phúc” rất lớn: từ các nước tư bản còn thiếu thốn (như Ý, Hi Lạp…) sang các nước tư bản phát triển – và cả từ các nước XHCN như Ba Lan, Nam Tư, Hungary… sang những nước tư bản khác sẵn công ăn việc làm và mức sống cao hơn.

Đường lối dạy ngoại ngữ khi đó nhằm vào người lớn tuổi là chính, và được phát biểu không mập mờ: “Người lớn không thể chờ lâu hơn ba tháng để có một việc làm”. Xin bạn hãy giở trang sách bất kỳ nào: mở đầu là hê-lố, hê-lồ, sau đó là lê tấm thân đi “giao tiếp” ở các cửa, từ cơ quan công an đến bệnh viện, từ bưu điện tới nhà hàng.

Trời lại phù hộ cho tiếng Anh có đặc điểm này: người học muốn đi tới chỗ cao xa nhất của nó thì tiếng Anh cũng khó học chẳng thua gì những ngôn ngữ văn hóa khác, nhưng ở giai đoạn chỉ cần trình độ A thì ba tháng là tạm đủ để có một thứ Singlish lối Singapore với nhiều âm sắc Tàu, một thứ Thaiglish giọng khề khà kiểu Thái – và có không một thứ Vietglish? Trên tờ Newsweek số tháng trước, người ta lại nhắc đến tiếng Anh như một thứ Globish và người ta cũng chưa khắt khe thêm bao nhiêu.

Không thể có “chất lượng” siêu hình

Thời đổi mới với sự lên ngôi của đồng tiền, với sự háo hức của lớp người muốn con em “du học tại chỗ”, đường lối giao tiếp bỗng mang những đòi hỏi cao hơn. Các trung tâm mời các anh chị Tây balô tạt qua dạy nói. Những bộ sách dạy tiếng Anh không kèm theo cách hướng dẫn sử dụng biến các cô giáo tiếng Anh thành những con rối múa may với trẻ em nhiều hơn là dạy các em một ngôn ngữ văn hóa. Tội nghiệp thay, ai không múa may được thì bị coi là không đủ trình độ, không đáp ứng yêu cầu dạy tiếng Anh giao tiếp!

Các nhà chỉ đạo dạy tiếng Anh quên một điều: đạt 500, chứ có đạt 5.000 điểm TOEFL đi nữa, thì đó vẫn chưa có nghĩa là có năng lực giao tiếp. Đạt điểm TOEFL mới chỉ có nghĩa xác nhận sự đủ lông đủ cánh. Nhưng đủ lông đủ cánh vẫn chưa có nghĩa là bay được. Và biết bay rồi cũng chưa có nghĩa là bay đúng (bay tới đâu, bay làm gì) – không có cái sự “bay” siêu hình trên đời này.

Người viết bài này cho rằng: tất cả các giáo viên hễ đã tốt nghiệp từ các trường đào tạo giáo viên ngoại ngữ (cao đẳng cũng như đại học) đều được coi là đủ trình độ dạy tiếng Anh cho học sinh trường phổ thông. Người soạn sách dạy tiếng Anh có năng lực phải tìm ra cuốn sách phù hợp với các giáo viên đó – nếu họ làm được theo cuốn sách mình soạn cho họ dạy thì đó là “có chất lượng”, chứ không thể có cái sự “chất lượng” siêu hình trên đời này.

Không thể giải quyết được chuyện “chất lượng” giáo viên một khi bản thân những người soạn sách giáo khoa dạy tiếng Anh cho học sinh phổ thông vẫn chưa thoát ra khỏi đường lối di sản của Chiến tranh lạnh, vẫn chưa trả lời rõ: trẻ em học tiếng Anh để làm gì và cách học cần phải diễn ra như thế nào?

Một bóng ma tự mình dựng ra để mà tự mình không vùng thoát ra khỏi: bóng ma đường lối gọi bằng “giao tiếp”. Hãy thoát ra khỏi cái ám ảnh đó đã!

—————

Giao tiếp là cách tiếp cận

Nguyễn Vạn Phú

TTCT – Có lẽ tác giả Phạm Toàn (bài “Về “chất lượng” giáo viên tiếng Anh ở trường phổ thông: nàng tiên hay bóng ma?” – Tuổi Trẻ Cuối Tuần 26-9-2010) bức xúc với nền giáo dục nước nhà và chuyện dạy tiếng Anh nên mới ví von “đường lối giao tiếp” là “nàng tiên”, rồi là “bóng ma”.

Tôi nghĩ chắc tác giả cũng biết giao tiếp không phải là phương pháp, cũng chẳng phải “đường lối”. Nó là cách tiếp cận trong việc giảng dạy ngoại ngữ.

Sách chỉ là công cụ

Mặc dù vẫn còn tranh cãi về cách tiếp cận này, đến nay giao tiếp là cách tiếp cận hợp lý nhất, được thừa nhận và áp dụng rộng rãi nhất khi dạy và học một ngoại ngữ. Gọi là cách tiếp cận bởi người ta xem giao tiếp vừa là mục tiêu vừa là biện pháp để đạt đến mục tiêu này. Còn không xem nó là phương pháp bởi có thể sử dụng nhiều thủ thuật khác nhau của các phương pháp trước đó, miễn sao đạt tới mục tiêu sử dụng ngôn ngữ để giao tiếp.

Đã có thời mọi người ai nấy đều sử dụng bộ sách giáo khoa Streamline English là một bộ sách biên soạn theo trường phái cấu trúc. Khổ nỗi rất nhiều người mua kèm bộ sách dịch tất tần tật ra tiếng Việt để học. Kết quả là khả năng giao tiếp không tiến được gì mà tiếng Việt cũng bị hỏng theo. Nói thế để thấy sách chỉ là công cụ, sử dụng nó như thế nào mới quan trọng.

In thành sách song ngữ như ngày xưa hay lấy một mẩu đối thoại ra, thầy đọc, gõ thước để học sinh lặp lại nghe rất nhịp nhàng đều không phải là giao tiếp. Lấy một cặp câu trong đó ra, như “What’s this? – This is a book” cho đơn giản, giả định một bối cảnh người không biết tiếng Anh đang hỏi tên những đồ vật thông thường nhất quanh mình để từng cặp học sinh luyện tập thì đó chính là giao tiếp.

Và khi đó nếu người thầy, để cho nhanh, dịch hết mọi từ mới thì cũng chỉ là áp dụng phương pháp dịch cho cách tiếp cận giao tiếp. Giao tiếp cũng không có nghĩa phí phạm tiền bạc, xây dựng những phòng nghe – nhìn có máy lạnh chỉ để làm kiểng.

Giao tiếp là cái đích

Không nói đến những tình huống mà bộ sách nào cũng sử dụng như đi mua sắm, xem phim, bây giờ chúng ta thử nhìn vào những tình huống sử dụng ngôn ngữ phức tạp hơn như một sinh viên ngành chế tạo máy học tiếng Anh, hay một nhà xã hội học đọc những tác phẩm kinh điển bằng tiếng Anh. Giao tiếp ở đây đâu còn là chuyện “hê-lô, hê-lồ”.

Giao tiếp có nghĩa người học tương tác với nhau trên nền kiến thức đã có bằng một thứ tiếng khác để tranh luận hay giải thích, mở rộng ý hay tiếp nhận kiến thức mới dưới vỏ bọc ngôn ngữ mới. Người dạy đứng lui ra đằng sau để hỗ trợ, chỉ giải thích những vấn đề ngôn ngữ gây trở ngại cho giao tiếp. Ở đây mà dạy cách dùng thì, cách đổi câu từ chủ động sang bị động hay tìm lỗi sai trong câu coi như là hỏng.

Nói tóm lại, giao tiếp là cái đích mà việc dạy và học phải hướng đến, còn thực tế làm được tới đâu lại là chuyện khác. Hiện việc dạy và học tiếng Anh ở nhà trường không theo cách tiếp cận đó, chủ yếu sử dụng phương pháp nghe – nói, có nơi vẫn còn dùng phương pháp ngữ pháp – dịch, với mục tiêu học để lấy điểm, học để thi, để lấy bằng là chính. Nguồn lực nhà trường cũng không đủ để hỗ trợ cách tiếp cận giao tiếp vì lớp quá đông, phương tiện thiếu thốn, giáo viên được đào tạo theo cách cũ.

Riêng về vấn đề không đủ giáo viên đạt chuẩn để triển khai thí điểm chương trình dạy tiếng Anh ở cấp tiểu học, thiết nghĩ không việc gì phải vội vàng đòi dạy tiếng Anh cho học sinh lớp 3 khi nguồn lực của chúng ta thiếu thốn đến như vậy. Chẳng thà để các em lên lớp 6 bắt đầu học tiếng Anh cho đàng hoàng còn hơn để các em học sai phương pháp, sai phát âm từ nhỏ, sẽ gây hại lâu dài cho các em.

Cái này cũng không khác gì chuyện nhiều phụ huynh đang phá hỏng khả năng tiếng Anh tương lai của con em mình khi dạy các em vài ba từ để khoe với khách!